Η Κοινωνική Κατασκευή του Χώρου και το Δικαίωμα στην Πόλη

Από την εξέγερση στα Παρισινά προάστια το 2005 μέχρι αυτή του Δεκέμβρη στην Ελλάδα, από τους φράχτες στον Έβρο μέχρι τα χιλιάδες πτώματα μεταναστών στον πάτο της θάλασσας ανοιχτά της Ισπανίας, από το Wikileaks και τους Anonymous μέχρι την οργάνωση των κινητοποιήσεωμ στην Αγγλία, ο χώρος μόνο απών δεν είναι από την πολιτική. Προφανώς, εδώ, η αναφορά  στο χώρο είναι  τόσο μεταφορική, με την έννοια της αναπαράστασης της κοινωνίας, όπως για παράδειγμα στην ιδέα του δημόσιου χώρου/σφαίρας, όσο και κυριολεκτική στην υλική του έκφανση σαν αστικού, αρχιτεκτονικού και σχεδιασμένου χώρου.

Οποιαδήποτε –έστω και προσωρινά- κυρίαρχη κοινωνική και πολιτική κατάσταση επιδιώκει να συγκεκριμενοποιήσει το νόημα των θεσμών και των κοινωνικών πρακτικών και να καθορίσει την «κοινή λογική» μέσα από την οποία παγιώνεται μια συγκεκριμένη αντίληψη για την πραγματικότητα. Έτσι, η κατασκευή και προώθηση μιας «κοινής εικόνας» γύρω από τα δεδομένα μιας κατάστασης και η σφυρηλάτηση ενός συναινετικού πλαισίου άσκησης πολιτικής, αποτελούν κομβικές διαδικασίες για τη λειτουργία και την επιτυχία μιας συγκεκριμένης ρύθμισης των κοινωνικών σχέσεων[1]. Υπ’ αυτή την έννοια, ο αστικός χώρος απέχει πολύ από το να περιορίζεται στη λειτουργία ενός ουδέτερου δοχείου μέσα στο οποίο εκτυλίσσονται οι κοινωνικές σχέσεις, καθώς η σχηματοποίηση της υλικής και συμβολικής διάστασης του χώρου, μέσω της διευθέτησης των διαφορετικών λειτουργιών και ασυνεχειών σε συγκεκριμένες θέσεις και ρόλους, σε μια αδιάρρηκτη χωρική ενότητα, αποτελεί θεμέλιο κάθε διαδικασίας άσκησης πολιτικής. Ο χώρος, λοιπόν, αποτελεί προϊόν των κοινωνικών και πολιτικών συσχετισμών μιας συγκεκριμένης κοινωνίας και με τη σειρά του –μέσα από την καθημερινή παρουσία του στις ανθρώπινες δραστηριότητες και σχέσεις- καθορίζει εν μέρει αυτές τις συνθήκες.

Επομένως, οι χωρικές πολιτικές, από τη χάραξη ζωνών εντός των πόλεων και τον καθορισμό «προβληματικών περιοχών» παρέμβασης μέχρι την κατασκευή των αστικών χώρων και την περιγραφή των οραμάτων για την πόλη, μπορούν να αποτελέσουν μηχανισμούς για τη θεσμοθέτηση και τη διατήρηση της συνοχής μιας συγκεκριμένης κανονικότητας. Ο ρόλος των μνημείων είναι ενδεικτικός αυτής της διάστασης.  Τις δύο τελευταίες δεκαετίες η κατασκευή νέων αστικών τοπίων συνοδεύτηκε – και εν μέρει σχηματίστηκε- από την καθιέρωση μιας νέας μορφής κοινωνικής οργάνωσης και διακυβέρνησης, όπου παρά τις σημαντικές διαφοροποιήσεις από περιοχή σε περιοχή όλο και περισσότερο διατυπώνεται και κατασκευάζεται μέσα σε ένα «συναινετικό» πλαίσιο και λεξιλόγιο αναζήτησης της «αποτελεσματικότητας», της «ανταγωνιστικότητας», της «δημιουργικότητας», της «βιωσιμότητας» κ.ο.κ. Μάλιστα, η πόλη αποτέλεσε όχι μόνο κομβικό σημείο υλοποίησης αυτών των πολιτικών αλλά και πεδίο μέσα από το οποίο αυτές διαμορφώνονται και εξελίσσονται.

Πιο συγκεκριμένα, στο αστικό πλαίσιο, δύο είναι οι συνθήκες γύρω από τις οποίες κατασκευάζεται η συναίνεση. Από τη μία, η κρισιμότητα της κατάστασης των πόλεων γίνεται κοινά αποδεκτή και οδηγεί σε αγωνιώδη καλέσματα για άμεσες δράσεις στρατηγικά σχεδιασμένες από τεχνοκρατικές ελίτ για να αποφευχθεί η «καταστροφή», που είναι ανάλογα με την περίσταση ο οικονομικός μαρασμός, η απώλεια της κοινωνικής συνοχής ή η περιβαλλοντική καταστροφή. Από την άλλη, η πρώτη αυτή συνθήκη ξεδιπλώνεται μέσα στην παραδοχή της πλήρους κυριαρχίας του  νεοφιλελεύθερου παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού ως της μόνης εναλλακτικής μέσα στην οποία οποιαδήποτε λύση – διάβαζε νεοφιλελεύθερες κοινωνικο-οικονομικές πολιτικές- πρέπει να σχεδιαστεί και να εφαρμοστεί. Έτσι, η κυρίαρχη συναινετική μορφή άσκησης αστικής πολιτικής αποκλείει τη διάσταση του ανταγωνισμού των κοινωνικών σχέσεων με το να ορκίζεται στο όνομα του κοινού συμφέροντος που υποτίθεται πως οδηγεί σε λύσεις που ξεπερνούν τη διάκριση σε νικητές και χαμένους.

Εδώ ακριβώς πρέπει να κάνουμε ένα βήμα πίσω και να ξανασκεφτούμε τη φύση και τη σημασία της συναίνεσης και της διαφωνίας στην πολιτική – όχι τόσο με την έννοια των καθημερινών εφαρμοσμένων πολιτικών αλλά ως εκείνη τη διάσταση των σχέσεων μεταξύ διαφορετικών κοινωνικών ομάδων που είναι εγγενώς ανταγωνιστική. Καθώς, η συναίνεση σημαίνει ότι ανεξάρτητα από προσωπικές δεσμεύσεις και αξίες, αντιλαμβανόμαστε τα ίδια πράγματα. Δεν υπάρχει καμία αμφισβήτηση για τα δεδομένα μιας κατάστασης. Συναίνεση σημαίνει ότι το μόνο σημείο ανταγωνισμού έγκειται στο τι πρέπει να γίνει ως απάντηση σε μια δεδομένη κατάσταση. Αντίθετα, η διαφωνία δεν είναι μια διαμάχη για το ποια λύση θα εφαρμοστεί σε μια κατάσταση, αλλά διαφωνία για την ίδια την κατάσταση, μια διαφωνία για το τι είναι ορατό σαν στοιχείο μιας κατάστασης, είναι η ικανότητα των πολιτών να ορίσουν την κατάσταση και να πάρουν θέση γι’ αυτήν[2]. Είναι, λοιπόν, η δυνατότητα να επιτευχθεί μια νέα διαδικασία οργάνωσης που να υπερβαίνει την ηγεμονία της νεοφιλελεύθερης αστικής κανονικότητας και των κοινωνικο-χωρικών της ρυθμίσεων που γίνεται εξαιρετικά δύσκολη – αν όχι αδύνατη- στην τρέχουσα συναινετική  συνθήκη άσκησης πολιτικής.

Σ’ αυτό το πλαίσιο, έρχεται στην επιφάνεια η σημασία και η επαναστατικότητα της Δημοκρατίας στην άσκηση αστικής –και όχι μόνο- πολιτικής. Καθώς, στη Δημοκρατία, ο τόπος της εξουσίας είναι ένας άδειος χώρος που δεν μπορεί να καταληφθεί – είναι τέτοιος που καμία ατομική ή συλλογική οντότητα δεν μπορεί να ταυτίζεται με αυτόν- και να γίνει αντικείμενο εκπροσώπησης, μιας και η ισότητα προϋποτίθεται[3]. Επομένως, οι κοινωνικές συγκρούσεις δεν πρέπει να θεωρούνται ως κάτι που πρέπει να ελαχιστοποιηθεί ή ακόμη χειρότερα να αποκλειστεί στη Δημοκρατία, αλλά μάλλον ως πραγματικοί πυλώνες της.

Με αυτές τις παρατηρήσεις κατά νου, προκύπτει μια ενδιαφέρουσα σχέση μεταξύ χώρου και Δημοκρατίας – και επομένως και πολιτικής. Ο χώρος δεν είναι κατ’ ανάγκην συντηρητικός και σταθερός, αλλά μπορεί επίσης να αποτελέσει ένα πεδίο ρήξης, αντιφάσεων και εξάρθρωσης της κυριαρχίας. Δεν αποτελεί απλώς ένα εργαλείο κοινωνικού ελέγχου, καθώς χωρικές πρακτικές μπορούν να συμβάλουν σε πολιτικές αλλαγής του κυρίαρχου κοινωνικού σχηματισμού. Όλες οι πολιτικές ομάδες – κυβέρνησης και αντιπολίτευσης, δεξιές και αριστερές, φασιστικές και δημοκρατικές –  χρησιμοποιούν το χώρο, όπως ακριβώς χρησιμοποιούν τη γλώσσα, τα σύμβολα και τις ιδέες. Επομένως, δεν μπορεί να υπάρξει πολιτικοποίηση σε απομόνωση από το χώρο, οι κοινωνικοί ανταγωνισμοί έρχονται στη επιφάνεια μέσω του χώρου και οι συγκρούσεις μεταξύ των κοινωνικο-πολιτικών δυνάμεων μπορούν να διατυπωθούν μόνο μέσα σ’ αυτόν.

Υπ’ αυτή την έννοια, η δημιουργία νέων κοινωνικών σχέσεων καλεί στη δημιουργία νέων χώρων. Για να το θέσω όπως ο Lefebvre: «Εάν δεν εμφανιστούν χωρικές καινοτομίες, εάν δε δημιουργηθούν νέοι χώροι, αυτό που έχει κατά πάσα πιθανότητα συμβεί είναι μια αποτυχημένη μετάβαση»[4]. Για αυτόν ακριβώς το λόγο, εκτός από το αίτημα της παρουσίας σε κάθε αστικό χώρο, το αίτημα για δημιουργία νέων χώρων αποτελεί μία από τις βασικές διαστάσεις μιας Δημοκρατικής νοοτροπίας για την πόλη. Τέτοιοι χώροι θα προχωρούν πέρα από τους παραδοσιακούς χώρους της διχοτόμησης του υλικού και πνευματικού, πηγαίνοντας πέρα από αυτούς στην αντίληψη, την ουσία και το νόημα. Θα είναι ταυτόχρονα πραγματικοί και φανταστικοί, καθορισμένοι και άτακτοι. Είναι επομένως, όχι μόνο μέσα στο χώρο αλλά και μέσω αυτού, όπου η κυρίαρχη κοινωνικο-χωρική οργάνωση μπορεί να αμφισβητηθεί και πιθανά στοιχεία νέων κοινωνικών σχέσεων να ανθίσουν.

Και μιας και όλα αυτά μπορεί να φαίνονται εντελώς αφηρημένα μια ενδιαφέρουσα προσέγγιση στο θέμα από το ντοκυμαντέρ του aformi.

---

[1] Για μια διεξοδική ανάλυση του συγκεκριμένου Laclau, E. and Mouffe, C. (1985) Hegemony and Socialist Strategy. London: Verso.

[2] Η αναφορά στη συναίνεση και τη διαφωνία εδώ, βασίζεται στο κείμενο του Jacques Ranciére (1999) Dis-agreement, trans. J. Rose, Minneapolis: University of  Minnesota Press.

[3] Lefort, C. (1988), Democracy and Political Theory. Minneapolis: University of Minnesota Press σελ. 18

[4] Lefebvre, H. (1991) The Production of Space. Oxford: Blackwell. σελ. 55